Meer over traumaverwerking

Spring naar:

Tips
Trauma's
Een eerste reactie
Overige reacties
Wat is eraan te doen?
Wanneer hulpverlening?
Hoe?
Verwerking oud zeer nodig?
P.T.S.S.

Tips

Pot gevoelens niet op, maar uit ze. Laat ook je privé-omgeving delen in je verdriet.
Vermijd niet om te praten over wat je hebt ervaren. Grijp elke gelegenheid aan om de gebeurtenissen met anderen de revue te laten passeren. Zoek het gezelschap van mensen waarbij je je thuis voelt of die van je houden.
Je kunt je gedachten ook op een rij zetten door de gebeurtenissen op te schrijven.
Schrijf per keer niet langer dan drie kwartier. Ga daarna iets leuks doen. Bij het meest traumatische deel: schrijf dan niet langer dan 15 minuten.
Stel je kwetsbaar op en wees bereid steun te aanvaarden. Verwacht niet dat herinneringen snel zullen verdwijnen, emoties zullen je nog een hele tijd vergezellen.
Neem voldoende de tijd om te slapen, te rusten, te denken en bij je familie of vrienden te zijn. Je hebt rust en afleiding nodig.
Wees duidelijk en eerlijk tegenover familie, vrienden en collega«s over je behoeften. Vertel dus wat je verlangens of wensen zijn.
Probeer, als de allerlaatste fase van hevige emoties voorbij is, een zo normaal mogelijk leven te leiden. Lang thuis blijven helpt je niet verder, integendeel. Probeer door te werken of het werk weer na bepaalde tijd weer te hervatten.
Omring jezelf met alles wat leeft: mensen, dieren, planten.
Probeer je emoties op papier te zetten of om te zetten in schilderijen, tekeningen of muziek.
Rijd voorzichtiger dan voorheen, wees ook voorzichtig met klusjes.
Wees erop voorbereid dat niet iedereen begripvol en invoelend zal reageren op jouw moeilijkheden of je verhaal.
Bedenk dat de overweldigende gevoelens op den duur verminderen.
Neem geen belangrijke beslissingen, bijvoorbeeld stoppen met of veranderen van werk in een stressvolle periode.
Wees voorzichtig met rustgevende medicijnen en slaapmiddelen (gebruik deze hoogstens 10 a 14 dagen.)
Luister vaak naar een ontspannings CD of naar je favoriete muziek
Blijf niet doormodderen maar zoek professionele hulp als dat nodig is!

Bron: De klap te boven Huub Buijssen

Trauma's

De volgende informatie over hulpverlening bij traumaverwerking is gebaseerd op Richtlijnen van het Instituut voor Psychotrauma-IVP.

Ieder mens maakt in zijn leven nare, ingrijpende en soms zelfs zeer schokkende gebeurtenissen mee. Een ingrijpende gebeurtenis is een gebeurtenis die uitstijgt boven het patroon van gebruikelijke menselijke ervaringen en die vrijwel iedereen uit zijn/ haar evenwicht brengt. Soms heet een ingrijpende gebeurtenis ook wel een traumatische ervaring. Je kunt stellen dat je bij een traumatische ervaring hoofdpersoon of medespeler bent in een gebeurtenis, waarbij je zelf een psychische wond oploopt.

Voorbeelden van ingrijpende gebeurtenissen zijn:

Problematische jeugdervaringen
Langdurige ruzies en conflicten
Burn out
Overlijden dierbare
Scheiding
Slachtoffer zijn van pesterijen ( school/werkplek)
Slachtoffer of getuige zijn van mishandeling /een ernstig geweldsmisdrijf, (zien van) zinloos geweld
Beroepsgerelateerde, (o.a. politie, brandweer, ambulancepersoneel) gevaarlijke en/of schokkende omstandigheden of calamiteiten
Getuige of slachtoffer zijn van huiselijk geweld
(Gewapende)roofoverval
Slachtoffer of getuige zijn van een zedenmisdrijf: aanranding, verkrachting, pedofilie, incest
Ernstige/langdurige ziekte/ziekenhuisopname/operatie
Verkeersongevallen (met als gevolg chronische pijn)
Oorlogservaringen ( o.a. van uitgezonden militairen/veteranen)
Natuurrampen (aardbevingen, stormen, branden)
Trein, scheeps- vliegtuigongelukken/-rampen

Niet alleen de ernst van de situatie maar ook eerdere ervaringen bepalen de mate waarin de schok wordt ervaren. Het wordt beïnvloed door meegemaakte ervaringen of andere belastende omstandigheden, zoals iemands huidige privé-situatie (bijvoorbeeld een recent onverwerkt verlies van een dierbaar persoon), of bijv. de (vermeende) schuld ten aanzien van de gebeurtenis.

Een eerste reactie

Schokkende gebeurtenissen vinden bijna altijd plaats op onverwachte momenten. Je wordt meestal geconfronteerd met een chaotische situatie waarbij het overzicht ontbreekt. Er ontstaat een gevoel van machteloosheid omdat je de dingen niet meer in de hand hebt. Vaak volgt een slechte nacht, waarin je nauwelijks slaapt en de gebeurtenis constant door het hoofd speelt.

De reactie direct na een schokkende of ingrijpende gebeurtenis kan per individu zeer verschillend zijn, bijvoorbeeld iemand:

Reageert zeer beheerst en onaangedaan (emotieloos);
Gelooft het niet en kan het niet bevatten;
Is verward en huilt;
Is ontredderd en reageert in paniek;
Is verdoofd en gaat stil in een hoekje zitten;
Is boos en wordt agressief;
Doet zich stoer voor en maakt grappen.

Soms is er sprake van een zekere ontkenning van het ingrijpende karakter van de gebeurtenis. Deze ontkenning moet je zien als een manier om emoties te vermijden. Hierdoor krijg je de gelegenheid om niet overspoeld te raken door emoties, waardoor je de controle over jezelf kan behouden.

Overige reacties

Op een schokkende en ingrijpende gebeurtenis kan een lichamelijke reactie volgen. Het hoeft niet altijd. Dat ligt aan de opgedane eigen ervaringen en is dus voor iedereen anders. Bij abnormale gebeurtenissen horen abnormale reacties. In feite is het normaal dat je (lichamelijke) klachten krijgt. De eerste schokreactie duurt meestal zo"n 24 uur, maar ook in de eerste dagen en weken na een ingrijpende gebeurtenis kan er sprake zijn van verwerkingsklachten. De verwerking is een proces waarin verschillende verschijnselen naar voren kunnen komen en in elkaar kunnen overgaan.

Eerst komt de emotionele (reflexmatige) reactie op een gebeurtenis Vervolgens ontstaan verschijnselen die te maken hebben met het emotioneel op afstand houden van de gebeurtenis. Het lijkt of er niets is gebeurd. Je kunt versuft reageren, er kan sprake zijn van geheugenverlies en verlies van concentratie. Je ontkent dat er iets is veranderd en wil niet te maken hebben met vergelijkbare gebeurtenissen. Dit heet de ontkenningsfase. Daarbij wordt je geconfronteerd met verschijnselen die te maken hebben met het zich weer opdringen van de gebeurtenis. Nu krijg je er weer (lichamelijk) last van. Dat kenmerkt zich door dromen en nachtmerries over de gebeurtenis, plotseling optredende flashbacks en het gevoel dat de gebeurtenis ieder moment weer kan optreden. Je kunt je moeilijk concentreren.

Het is mogelijk dat je steeds terugkerende gedragingen vertoont die verband houden met de gebeurtenis. Men noemt dit wel de herbelevingsfase. Je krijgt te maken met een gevoel van verhoogde waakzaamheid als je geconfronteerd wordt met situaties die lijken op een eerdere schokkende gebeurtenis. In het afwisselend ervaren van deze fases- de ontkennings- en herbelevingsfase- het van zich afhouden -vermijden/ontkennen -en zich weer opdringen van de gebeurtenis- herbeleven- vindt de verwerking plaats. Je wordt geconfronteerd met het gebeurde (verdriet en herkenning) en neemt er weer afstand van (dofheid en ontkenning.) Op deze manier wordt de gebeurtenis geïntegreerd in het bewustzijn van het dagelijks leven.

De volgende verschijnselen kunnen zich hierbij voordoen:

Verhoogde waakzaamheid, rusteloosheid, gespannenheid, prikkelbaarheid;
Duizelig, trillen;
Hoofdpijn, maag/ darmklachten, verlies van eetlust;
Inslaapproblemen, vermoeidheid, slapeloosheid, nachtmerries;
Slecht geheugen, concentratiestoornis, piekeren;
Nergens meer plezier in hebben, tegen de dag op zien;
Twijfelen aan jezelf en aan je beroep;
Schuldgevoelens en depressiviteit.

Deze verschijnselen wisselen elkaar dus meestal af: het ene moment heb je bijv. last van herbelevingen, verhoogde waakzaamheid; dan weer overheersen vermijding en gevoelens van emotionele verdoving en gevoelloosheid.

In het verdere proces zijn er minder opkomende gedachten aan de gebeurtenis en nemen ongecontroleerde uitbarstingen van emoties af. De stemming wordt stabiel en de betekenis van de gebeurtenis wordt meer geaccepteerd. Men noemt dit de doorwerkingsfase.

Uiteindelijk laat je de gebeurtenis los en kan je weer naar de toekomst kijken. Het normale leven krijgt zijn beloop. Men noemt dit de voltooiingfase.

Wat kun je doen?

Verwerking

Het verwerken van een ingrijpende gebeurtenis gebeurt vooral door erover te praten met anderen. Door luisteren en vragen te stellen kan je worden geholpen de gebeurtenis, die vaak een verwarde indruk achterlaat, op een rij te zetten. Dan pas kan je de gebeurtenis goed overzien en je eigen rol beoordelen, zodat de gebeurtenis een plaats kan krijgen in het bestaan. Thuis over nare ervaringen kunnen praten is erg belangrijk. Ook een partner of ouder(s) moet(en) kunnen begrijpen wat je bezighoudt omdat begrip en steun van het thuisfront onmisbaar is bij de verwerking van spanning en ingrijpende gebeurtenissen. Daar komt bij: wat een partner of kind overkomt, is ook voor de ander soms zeer ingrijpend.

Samen over deze ervaring praten is niet alleen voor de ander van belang, maar kan jou ook helpen bij de verwerking. Familie, vrienden zijn belangrijk bij de verwerking van een ingrijpende gebeurtenis. Het kan een belangrijke start betekenen voor een goede verwerking. Zoals eerder gezegd, is het verwerken van een ingrijpende gebeurtenis een proces. Wat moeten wij nu wel en wat beslist niet doen. De betrokkene zal gaan zoeken naar de mensen waarbij hij/ zij zich het veiligst voelt. Lotgenoten en naaste familieleden zijn goed in staat de eerste opvang te verzorgen. De stap naar ( professionele) hulpverlening kan altijd nog worden gezet. De beste hulpverlener is diegene die naar het slachtoffer luistert en het verhaal daadwerkelijk gelooft.

Kort na de gebeurtenis

Thuis komt vaak de behoefte om over de gebeurtenis te praten. Meestal met een partner,ouders, vrienden, familie en/of collega's. Ga op een rustige plek zitten waar je niet zo gemakkelijk kunt worden gestoord. Het is belangrijk dat de gesprekspartner de tijd neemt en goed luistert.

Wat te doen als gesprekspartner van een slachtoffer:

Laat het slachtoffer zijn/ haar verhaal doen. Praat zelf in het begin niet te veel.
Door af en toe in je eigen woorden samen te vatten wat de ander vertelt, laat je merken dat je begrijpt wat er bedoeld wordt. Probeer niet het gesprek naar je toe te trekken door over eigen ervaringen te vertellen. Algemeenheden kan je beter vermijden.
Uitspraken als:

iedereen maakt wel eens zoiets mee,
zulke dingen gebeuren nu eenmaal,
dat is het risico van het vak of
het had nog erger kunnen zijn

helpen op dat moment niet echt. Het slachtoffer zit zo vol met emoties van wat die heeft meegemaakt, dat het zich verplaatsen in zaken die andere mensen zijn overkomen, onmogelijk is. Geef zo weinig mogelijk adviezen en raad, dat komt later wel. Het gaat om het verhaal kwijt kunnen. De toekomst ligt op zo.n moment ver weg. Vertel niet hoe iemand zich moet voelen, bijvoorbeeld "je zult wel radeloos zijn". Veroordeel de gevoelens, zoals agressie, angst, schuld en machteloosheid, niet. Steun door te zeggen dat je er zult zijn als dat nodig is.

In de ontkenningsfase

Na de eerste fase van veel praten volgt vaak de tweede fase waarin je juist weinig behoefte hebt om over de gebeurtenis te praten. Je probeert gedachten aan de gebeurtenis te vermijden en over het algemeen is er wat minder interesse in dingen je normaal gesprokken wel interesseren. Er komt een schijnbare aanpassing. De ontkenning van de emotionele gebeurtenis geeft de indruk dat het wel weer goed gaat. De reactie in de zin van: laat mij maar lekker doorgaan met mijn werk en het gaat goed met mij. Een ander kan jou dan het beste even met rust laten.

In de herbelevingsfase

In deze fase van het schokverwerkingsproces kan je zeer onrustig worden. Je kunt te maken krijgen met lichamelijke klachten, zoals dromen en nachtmerries over de gebeurtenis, plotseling optredende flashbacks en het gevoel dat de gebeurtenis ieder moment weer kan optreden. Beelden en geluid keren versterkt terug. Je stelt bij jezelf de verwerkingsvragen zoals: Wat is er gebeurd, waarom is dat gebeurd, waarom deed ik zo en wat doe ik bij een volgende keer? Familie en partners kunnen proberen je te helpen bij het vinden van de antwoorden op deze vragen.

Een antwoord geeft duidelijkheid, zodat je de gebeurtenis op een rijtje kan zetten. Deze herbeleving baart veel mensen zorgen, omdat ze dachten de gebeurtenis al van zich af te hebben gezet. Je hoeft niet te denken dat je plotseling gek bent geworden, want deze klachten horen duidelijk bij een gezond verwerkingsproces. Het is van belang weer veel over de gebeurtenis te praten. Meestal gaat dit vanzelf. Het kan echter voorkomen dat je probeert de gebeurtenis te verdringen ondanks het feit dat je bovenstaande reacties herkent. In dat geval kun je beter proberen om de gebeurtenis weer ter sprake te brengen. Doe dit op een geschikt moment, waarop jullie beiden de tijd hebben om rustig en ongestoord over de gebeurtenis te praten.

In de doorwerkings- en voltooiingsfase

In deze fase zal je merken dat je langzaam weer gaat reageren zoals je voor de schokkende en ingrijpende gebeurtenis deed. Slapen gaat weer goed, de emoties worden stabieler en de interesse in allerlei zaken komt terug. De schokkende en ingrijpende gebeurtenis zal vervagen. De herinnering aan de gebeurtenis zal nooit echt verdwijnen. Op een dag zal je merken dat je al een geruime tijd niet meer aan de ingrijpende gebeurtenis hebt gedacht. Dit betekent dat je grotendeels door de verwerking heen bent.

Wanneer hulpverlening?

Als je klachten blijven voortbestaan en/of je wilt een P.T.S.S. voorkomen
Als je er met behulp van vrienden, familie er niet meer lijkt uit te komen
Het kan echter ook zo zijn dat je het liever niet aan bekenden en/of familie vertelt, wat je is overkomen.

Het zoeken van hulp bij traumaverwerking kan een of meerdere redenen hebben; soms voelt het ook gewoon veilger om je verhaal aan iemand te vertellen buiten je familie en kennissenkring. Het kan ook soms zijn dat je weinig ondersteuning of begrip hebt ontvangen of dat je het gevoel hebt niet "weer" aan te willen komen met je verhaal bij mensen bij wie je al vaker hebt aangeklopt om hulp.

Hoe?

Het verwerken van een trauma onder begeleiding, is hard werken. Het is de bedoeling dat je ervoor kiest om de diepte in te gaan. Alleen jij kunt bepalen wanneer je zover bent ondersteunende begeleiding te willen en dat proces te starten. Het kan een pijnlijk proces zijn, maar ook zal het opluchten. Het is noodzakelijk dat je gedurende het begeleidingsproces in een rustig vaarwater zit wat betreft privé- en werkomstandigheden. Stressfactoren buiten het trauma om kunnen de voortgang van het proces belemmeren.

-Herbeleven, het uitgebreid vertellen van je verhaal

In het tweede en in de volgende gesprekken met mij (in het eerste gesprek wordt het verhaal globaal verteld) worden al je ervaringen uitgebreid op een rijtje gezet. Niet alleen de chronologische ordening, maar worden ook de beelden en herinneringen benoemd die de meeste indruk op je hebben gemaakt. De indrukwekkende details gaan centraal staan. Daardoor ontstaat een vollediger beeld van de gebeurtenis. Aan de belevingen van deze emoties die daarbij optreden geef ik alle aandacht en ruimte , dat kan op verbale en nonverbale wijze. Tranen die in je ogen schieten, woede kan zichtbaar en voelbaar aanwezig zijn. Het is de bedoeling dat je het verhaal tot in details vertelt en daarbij zo uitgebreid mogelijk verslag doet. Het zogenaamde herbeleven.

-Vertellen in de tegenwoordige tijd.

Ik vraag je het verhaal te vertellen alsof het in het nu gebeurt. Het deel van het verhaal dat het meest traumatiserend was, wordt het meest uitgebreid besproken, dit om "de angel eruit te halen." Vaak vertellen de mensen hun verhaal te snel en ga ik terug en vraag daarbij zoveel mogelijk stap voor stap wat je zag, hoorde, rook en welke gewaarwordingen je had.

-Beelden

Altijd vraag ik je wat voor beeld of beelden bij je het eerst omhoog komen als je (onverwacht) terug denkt aan het gebeurde. Dat moment probeer ik je zo uitgebreid mogelijk te laten vertellen;

-Aandacht voor emoties

Ook vraag ik je wat je het meest heeft geraakt of pijn gedaan, soms zijn dat andere details dan ik zelf vermoedde. Deze gevoelens uiten, opnieuw laten voelen en bespreekbaar maken, is een zeer belangrijk onderdeel. Wat eerst misschien onuitsprekelijk was, wordt bespreekbaar gemaakt. Hierbij kunnen meerdere werkvormen worden ingezet.

-Meerdere uitingsvormen

Het is mogelijk je emoties te beschrijven op papier, via muziek te uiten, of drama, schilder-teken en kleitechnieken.

-Psycho-educatie

Naast het vertellen van de gebeurtenis is het normaliseren van je reacties een belangrijk onderdeel van de gesprekken. Dat de reacties die optreden erbij horen en normaal zijn in het verwerkingsproces. Het geven van een stuk theorie hoort erbij en doet je beter begrip krijgen, waarom die reacties die jij hebt bij jouw verwerkingsproces horen.

-Zingeving

Daarna volgen gesprekken over de betekenis van het gebeurde in je leven. Heeft het trauma een doel gediend? Vragen als; "Waarom moest mij dit overkomen; Waarom juist ik?" "Ben je anders tegen het leven gaan aankijken?" "Wat maakt dat je verder kunt in je leven, hoe geef je het gebeurde een plek?" Aan deze onderwerpen geef ik ruim aandacht. Het is de laatste fase van het acceptatie- en verwerkingsproces, het zover kunnen komen in je bewustwording dat je het gebeuren los kunt laten, vergeten zul je het nooit, maar je kunt aanvaarden dat het bij je leven hoort, maar dat het je niet (meer) weerhoudt om volop in het leven te staan.

Het verwerken van oud zeer: is dat wel nodig?

Soms hebben mensen de neiging het verleden te willen laten rusten en denken zij dat het geen enkele zin heeft om zich met "oude" gevoelens bezig te houden. Wie zo denkt, is bang dat wanneer oude pijn weer opgehaald wordt, hij of zij het niet aan kan nogmaals de pijn te voelen. Het blijven vermijden van de pijnlijke gevoelens is een verdringingsmechanisme oftewel een overlevingsmechanisme. Het herbeleven van ervaringen wordt uit de weg gegaan en verdrongen. Zo blijven de schokkende gebeurtenissen onderdrukt en niet goed verwerkt. Onverwerkte ervaringen zijn die ervaringen die of gevoelsmatig niet verwerkt of die verstandelijk niet geplaatst kunnen worden of beide.

Dit kan de volgende gevolgen hebben:

-Re-stimulatie

Een onverwerkte ervaring verdwijnt naar het onbewuste en zal daar invloed blijven uitoefenen. Iemands gedrag wordt dan beïnvloed door de gedachten en gevoelens waarvan die persoon zich niet bewust is. Verdringen en vermijden is een overlevingsmechanisme. Door je gedachten kun je onaangename gevoelens onderdrukken. De neocortex (zetel van het bewuste denken) speelt hierbij een belangrijke rol. Wanneer iemand zich emotioneel bedreigd voelt, reageert zijn lichaam echter vanuit het limbische systeem en krijgt de amygdala de overhand: vechten, vluchten of bevriezen. Herinneringen of gebeurtenissen die herinneren aan de bedreigende situatie kunnen het lichaam re-stimuleren tot dezelfde reacties, die niet bij die huidige situatie "passen". Wanneer iemand zich aangevallen voelt door een re-stimulatie van vroeger onverwerkte pijnlijke ervaringen, kan deze zich direct en onmiddellijk afreageren of heel anders reageren dan eigenlijk bij de situatie past. Het is dan vaak echter heel onterecht, de functie van de neocortex is even uitgeschakeld. Zo een reactie kan dan bedreigend zijn, zowel voor die ander, maar zeker ook voor diegene zelf.

-Vastzetten pijn

Een ander argument om trauma's te verwerken is dat verdrongen, emotionele pijn zich kan gaan vastzetten in het lichaam. Omdat het energie kost die pijn te onderdrukken gaat het lichaam zich spannen en langdurige spanning van de spieren kan uiteindelijk leiden tot allerlei kwalen. Wanneer mensen uit gewoonte hun gevoelens verdringen, stapelen gevoelens zich op, dit vergroot de spanning en kan op den duur leiden tot lichamelijke en/ of psychische instorting.

-Positieve gevoelens worden weggedrukt

Nog een ander argument om emotionele pijn te verwerken is omdat door het wegdrukken van pijnlijke gevoelens, ook andere gevoelens die wel prettig zijn en energie kunnen geven, worden weggedrukt. Naast de energie die het kost om het verdringingsmechanisme in stand te houden, gevoelens te beheersen, is er ook een verlies aan energie doordat vreugdegevoelens mede onderdrukt worden. De kwalitieit van leven gaat achteruit, gebrek aan ondernemingslust, levensvreugde en vitale gezondheid is het gevolg.

-Slachtoffers worden vaak dader

Een laatste argument is dat bij een mislukt herstelproces slachtoffers soms daders worden. (b.v. jongens die seksueel zijn misbruikt of mishandeld, die later dader worden). De machteloze die het slachtoffer eerst was, wordt nu diegene die de macht heeft.

Argumenten genoeg om trauma's te verwerken, met hulp van familie, vrienden, buitenstaanders; begeleiders, behandelaars: het voorkomen van een PTSS, punten zoals hierboven genoemd.

Post Traumatisch Stress Syndroom (P.T.S.S.)

Er kan sprake zijn van een P.T.S.S:

Als het verwerkingsproces is verstoord, doordat het trauma niet als zodanig is herkend en/ of het doorverwerkingsproces niet is voltooid. Je blijft dan langere tijd last houden van herbeleving, vermijding en hyperactivatie: dus als meerdere klachten na ongeveer drie maanden na de gebeurtenis niet langzamerhand afnemen, maar (hardnekkig) blijven voortduren.
Ook kan het maanden of zelfs jaren duren voordat je ontdekt dat bepaalde klachten of gedrag voortkomt uit een vroeger opgedane ervaring. De spanningen vertalen zich blijvend in psychische klachten zoals angst, depressiviteit, slapeloosheid, prikkelbaarheid, concentratieproblemen, een sterke schrikreactie of een verhoogde waakzaamheid. Ook uit het zich in lichamelijke klachten van psychosomatische aard zoals bijv. hoofdpijn, maag - en darmklachten, benauwdheid, spierspanningverschijnselen en algehele vermoeidheid. Meerdere hardnekkige symptomen wijzen op een P.T.S.S . Professionele hulp kan noodzakelijk zijn.

Het is duidelijk dat al deze klachten je gedrag beïnvloeden. Je bent eenvoudig niet in staat om goed te functioneren. Het plezier in het werk is weg en ook thuis lukt het niet erg best meer. Het kan zelfs tot irritaties leiden of ruzies. Soms kan ook drank- en medicijngebruik toenemen en dat zijn zaken die natuurlijk liever voorkomen worden. Iedereen gaat door de verschillende fases van de verwerking heen in zijn of haar eigen tempo. Het zal voor de één een kwestie van dagen zijn, maar het is ook mogelijk dat het weken of zelfs maanden duurt.

Wanneer je echter denkt dat het te lang duurt, kan het verstandig zijn hulp in te roepen van professionele hulpverleners. Je staat er immers niet alleen voor.